Daily Mail ka udhëtuar drejt Cërrikut, qytetit të vogël vetëm një orë larg Tiranës, për të cilin shkruan se ishte kthyer si një qytet fantazmë.
Gazetari David Jones, ndan në reportazhin e tij biseda me banorët atje, ndërsa shkruan se shumica e të rinjve kanë braktisur vendin, ndër ta edhe mjekë, mësues, avokatë etj.
I ndërtuar gjatë kohës së komunizmit për të akomoduar punëtorët në një rafineri të re nafte, Cerriku është një qytet i vogël me shtëpi me ngjyra pastel, një orë me makinë në jug të kryeqytetit shqiptar, Tiranës. Fundjava e kaluar shënoi përvjetorin e saj të 70-të, megjithatë askush që takova në këtë komunitet rural të mjerë – dhe në tkurrje të shpejtë – prej 27,000 njerëzve nuk kishte shumë oreks për festimet e planifikuara qytetare. Ashtu si në shumë qytete shqiptare, jeta përqendrohet në një shesh qendror që mban emrin e heroinës kombëtare, Nënë Tereza, prindërit e së cilës kanë lindur në vend.
Dekada më parë, kur rafineria ofronte qindra vende pune dhe fushat aty pranë ishin të mbushura me agrume, ky vend grumbullimi ishte i mbushur me aktivitet. Ishte veçanërisht popullor me të rinjtë, të cilët mblidheshin këtu në orët e vona të pasdites pasi kishin përfunduar turnet e tyre të punës dhe mësimet e shkollës. Kur regjimi komunist ra në vitin 1991, rafineria do të pushonte së funksionuari. Me pak ose aspak investime të qeverisë, në Cërrik nuk ka më asnjë industri.
Kur arrita në shesh në muzg, ato pak fytyra që pashë ishin të vjetra dhe të dëshpëruara. E kërrusur në stallën e saj, Bukurie Hamiti, 63 vjeç, e cila jeton me bashkëshortin dhe pesë anëtarët e familjes në një apartament me dy dhoma, po përpiqej të shiste farat e lulediellit.
“Dikur ishte kaq e zënë në këtë kohë të ditës, por të gjithë janë larguar,” ngriti supet ajo. “Të rinjtë kanë shkuar të gjithë të jetojnë me ju, në Angli.”
Mjekë, mësues, bankierë, avokatë, sipërmarrës; shtresat e mesme të arsimuara që mund ta kthenin Shqipërinë nga një kleptokraci e dështuar në një komb, qytetarët të cilit do të preferonin të qëndronin dhe të ndërtonin të ardhmen e tyre sesa të rrezikonin jetën e tyre në gomone, janë larguar. Duke kaluar në shëtitjen e saj në mbrëmje, Bejaze Dine, 70 vjeç, ndaloi për të më treguar se si çdo anëtar i fundit i familjes së saj – gjashtë fëmijë dhe 11 nipër e mbesa – ishin zhvendosur jashtë shtetit, megjithëse në rastin e saj në Gjermani, Greqi dhe Itali (rruga për në Angli ishte shumë të rrezikshme).
“Më mungojnë të gjithë, por nuk mund t’i fajësoj për largimin. Nuk ka asgjë për ta këtu. Në ditët e komunizmit, jeta ishte 100 herë më e mirë”, – u shpreh ajo. Në atë kohë, të gjithë punonin dhe jo gjithçka ishte për paratë.
E zhgënjyer mjaftueshëm për të vajtuar diktatorin tiranik të Shqipërisë, vdekja e të cilit në 1985 shënoi fillimin e fundit të epokës komuniste, ajo doli duke bërtitur: “Zoti ta ruaj Enver Hoxhën!” Ajo gjithashtu mund të kishte ulëritur “në hënë”, sepse nuk kishte njeri në shesh që ta dëgjonte. Edhe kafenetë dhe baret përreth ishin bosh të frikshëm. Dukej sikur brezi i ri i qytetit ishte zhdukur nga ndonjë murtajë që zgjidhte moshën. Dhe, në një farë mënyre, ka. Plaga që po shkatërron Cërrikun dhe shumë qytete të tjera shqiptare është migrimi.
Siç e zbulon dikush kur kalon kohë këtu, megjithatë, historia pas këtij eksodi të jashtëzakonshëm nuk është aq e drejtpërdrejtë sa duket nga Britania. Sepse nuk janë më vetëm elementët e dobët të arsimuar, të pakualifikuar (dhe, në disa raste, kriminelë) në Shqipëri që po e braktisin këtë komb të mashtruar për brigjet angleze të veshura me ar. Tani shumë nga të rinjtë më të zgjuar të Shqipërisë po ikin gjithashtu. I dëshpëruar nga korrupsioni dhe nepotizmi që bllokon ambiciet e tyre, sado pak sa pagat e ulëta, ajka rinore e Shqipërisë po largohet me tufa.
Në të vërtetë, sipas Endrit Shabanit, 37 vjeç, një akademik shqiptar i shkolluar në Oksford, i cili shkroi një tezë doktorature mbi ikjen e trurit të vendit të tij, evakuimi krahasohet me atë të mesit të viteve 1990, kur pati një prishje totale të rendit dhe ligjit. Duke udhëtuar nëpër vend këtë javë, e kam parë të vërtetën fantazmë të kësaj në çdo hap.
Cerriku i ngjan një qyteze të Klondikës pas arit. Dyqanet nuk kanë klientë, shtëpitë janë bosh, shkollat kanë aq pak nxënës sa përdoren vetëm një pjesë e vogël e klasave. Drejtoresha e arsimit vendor Dr Mirela Muçaj më tha se numri i nxënësve ka rënë me 272 vitin e kaluar dhe së fundmi dy shkolla janë mbyllur fare.
“Kjo është kryesisht për shkak të emigrimit, kryesisht në Angli, por edhe në Gjermani,” tha ajo, duke pranuar se shpreson që vajza e saj të gjejë punë në Britani kur të diplomohet në inxhinieri kompjuterike.
Jashtë shkollës së mesme Tomorr Sinani, e cila mund të strehojë 430 nxënës, por ka vetëm 150, Krisld Tabaku, 16 vjeç, më tha se të jetuarit në Londër ishte ‘ëndrra e tij e madhe’. Në mënyrë tipike, ai dinte pak për realitetet e jetës atje, përtej një imazhi romantik të mbledhur nga filmat.Një shkollë ngjitur, e specializuar në studimet veterinare dhe bujqësi, duhet të ketë 650 studentë, por ka vetëm 126.
Atje, edhe portieri aspiron të jetojë në Yorkshire, si kunati i tij, i cili ka një biznes të lulëzuar pronash në Leeds. Ai nuk arrin të kuptojë pse – në moshën 51-vjeçare dhe pa aftësi – atij iu refuzua viza. Të paguar shumë pak dhe të zhgënjyer nga një sistem që bllokon rrugën e tyre për në krye të profesionit të tyre, shumë mësues të rinj po shkojnë gjithashtu për në Angli. Para se të nisesha për në Shqipëri, fola me Ervini Kumarakun, 29 vjeç, i cili verën e kaluar la detyrën e mësuesit të anglishtes në një shkollë të mesme në Ura Vajgurore, një qytet tjetër i vogël në jug të Tiranës, për të menaxhuar një restorant në Ëeston-super-Mare.
Tani duke ndarë qeranë me shqiptarë të tjerë, në një apartament në bodrum pranë detit, ai ‘urren’ të jetojë në Britani sepse ka mall për shtëpinë, i mungon gruaja dhe urren motin dhe ushqimin. Megjithatë ai qëndron sepse ka katërfishuar pagën e tij të mësimdhënies prej 500 $ në muaj. U kthyem në Tiranë, me zhvillimet e reja mbresëlënëse, blloqe apartamentesh, zyra dhe hotele, restorante elegante dhe dyqane me dizajne (shumë prej të cilave pranohet se janë financuar nga fitimet e pastruara të krimit jashtë shtetit) ikja e trurit është më pak e dukshme.
Studentët me pamje më serioze flasin për kampuset universitare. Megjithatë edhe këtu gjërat nuk janë ashtu siç duken. Fakulteti prestigjioz i fizikës i Universitetit të Tiranës dikur nxirrte shkencëtarë me famë botërore. Por këtë vit ndjenja e apatisë është e tillë që vetëm dhjetë studentë janë maturantë. Në shkallët e politeknikut aty pranë, ku sapo ka ndjekur një leksion inxhinieri mekanike, takoj një student 22-vjeçar të masterit të quajtur ‘Xheson’ (ai nuk pranon të japë emrin e tij të vërtetë). Teksa fillon të tregojë historinë e tij, ky i ri duket tipi i personazhit që i duhet Shqipërisë. Dikush që kundërshtoi prirjen migratore.
Megjithëse ai pranoi se kishte hyrë ilegalisht në Britani në moshën 17-vjeçare duke punuar gjithë orët për t’i paguar trafikantët 7,500 £ për ta transportuar atë përmes Kanalit – ai qëndroi vetëm disa muaj para se të kuptonte se kishte bërë një gabim të rëndë dhe të vendoste të kthehej në shtëpi. Por ndërsa jetonte me një të afërm, në Londrën Veriore, ai ra në magjepsje nga një ‘bos droge’ shqiptar, i cili “e bleu” atë në polici dhe më pas pretendoi ta ndihmonte – një dredhi që ndonjëherë përdoret për të fituar kontrollin e të varurve, thotë ai. Ndryshe nga disa bashkatdhetarë, Xhesoni kishte mundësi të arratisej përsëri në Tiranë, ku u regjistrua në universitet.
Megjithatë, ai thotë se nuk mund të përballonte stilin e jetës që ai aspiron me pagën e një inxhinieri: rreth 450 £ në muaj. Ai po e bën diplomën vetëm për të fituar ‘respekt’. Biznesi që ai drejton tani është shumë më fitimprurës. Pasi ka hapur një llogari në kriptomonedhë, ai është bërë bankier për kontaktet që ka takuar në botën e krimit të Londrës.
“Më dërgojnë paratë e tyre, unë i kujdesem mirë dhe marr një “taksë” për vete”, thotë ai duke buzëqeshur.
Kur politikanët dhe akademikët më thanë, këtë javë, se nevojiteshin stimuj për të ndihmuar Shqipërinë të ruante sipërmarrësit e saj të rinj, nuk ishte kjo ajo që ata kishin në mendje.
Kryesisht e kontrolluar nga miqtë e partisë socialiste në pushtet, me kryeministrin e saj populist Edi Rama (një ish basketbollist profesionist 6 ft 6 inç), i fotografuar, media shqiptare është jashtëzakonisht e shtrirë kur bëhet fjalë për korrupsionin zyrtar. Megjithatë, si mund të presin pushtetarët e Shqipërisë që të rinjtë të jetojnë një jetë shembullore kur shoqëria që ata kanë krijuar është e mbushur me korrupsion dhe kaq shumë prej tyre kanë hundët në lug?
E kontrolluar kryesisht nga miqtë e partisë socialiste në pushtet, me kryeministrin e saj populist Edi Rama (një ish-basketbollist profesionist 6 ft 6 inç), media shqiptare është jashtëzakonisht e ngutur kur bëhet fjalë për korrupsionin zyrtar. Megjithatë, Lindita Cela, një gazetare e guximshme investigative shqiptare, më thotë se 12 politikanë, përfshirë kryebashkiakë dhe deputetë, ose janë dënuar ose janë hetuar së fundmi për krime që variojnë nga trafiku i drogës deri te vrasjet.
“Kuvendi shqiptar nuk ka pasur kurrë kaq shumë kriminelë”, thotë ajo. “Në të kaluarën, ata qëndronin në prapavijë. Tani ata janë në qendër të skenës.”
Partitë politike rivale në mënyrë të pashmangshme fajësojnë njëra-tjetrën. Gjatë intervistës time 90-minutëshe me liderin e opozitës Sali Berisha, 78 vjeç, ai bëri një sërë akuzash kundër Ramës, i cili e rrëzoi atë nga posti i kryeministrit në 2013.
Kryetari i Partisë Demokratike foli për një projekt qeveritar prej 400 milionë dollarësh për asgjësimin e mbetjeve, ku nuk u ndërtuan asnjëherë inceneratorë; shkollat dhe rrugët e reja që u kushtojnë taksapaguesve shqiptarë shumë më tepër se skema të ngjashme në vendet e BE-së, sepse miliona shkojnë në rrugë të gabuar.
“Edi Rama me korrupsion po vjedh kombin dhe është shkatërrues”, tha ai. “Kam parë mediat britanike që thonë [emigrimi masiv nga Shqipëria] ka të bëjë me varfërinë. Por . . . varfëria është tërësisht për shkak të vjedhjes së fondeve publike nga qeveria. Tirana është kthyer në djep korrupsioni.
Si rezultat, tha ai, migrimi po shkatërronte Shqipërinë. Ai theksoi raportet se zoti Rama ka fluturuar me avion privat me qira 137 herë vitin e kaluar, duke i kushtuar Shqipërisë 22 milionë dollarë. Ai thotë se kryeministri dyshohet se ka grumbulluar një pasuri prej 200 milionë £; dhe ndërtoi një vilë të madhe jashtë Tiranës, duke pretenduar se e kishte paguar duke shitur vepra arti dhe një libër që ai shkroi, ose duke përdorur fondet e siguruara nga gruaja e tij, Linda, një bankiere.
Fakulteti prestigjioz i fizikës i Universitetit të Tiranës dikur nxirrte shkencëtarë me famë botërore. Por këtë vit ndjenja e apatisë është e tillë që vetëm dhjetë studentë janë maturantë. Megjithatë, siç nxitojnë të vënë në dukje deputetët e qeverisë, zoti Berisha nuk është pa skeletet e tij. Ndërsa atij tashmë i ishte ndaluar hyrja në SHBA për lidhje të dyshuar me kriminelët e organizuar, ndalimi u zgjerua kohët e fundit për të përfshirë Britaninë.
Kreu i demokratëve pretendon se akuzat janë falsifikuar për arsye politike. Sido që të jetë e vërteta, deputeti Lavdrim Krashi është thellësisht i shqetësuar nga standardet e dyshimta të sjelljes që ai ka hasur që nga kthimi në shtëpi për të hyrë në parlament vitin e kaluar, pasi punoi për 20 vjet si menaxher i lartë strehimi për Brent Council në Londrën Veriore.
“Arsyeja kryesore që vendosa të kthehesha në shtëpi ishte për të sjellë pak ‘britani’ në sistemin politik shqiptar”, më tha ai. “Me këtë dua të them transparencën, çiltërsinë dhe integritetin. Në Shqipëri mungojnë të gjitha këto gjëra kur bëhet fjalë për nëpunësit publikë. Mënyra se si njerëzit e shikojnë atë (nëse je politikan) është se ke të drejtë të bësh gjithçka që dëshiron.
“Ekziston një perceptim se nëse jeni në pushtet – dhe kjo vlen edhe për opozitën – ju keni të drejtë të drejtoni një Range Rover me targa të vitit 2022 dhe të vishni rroba të shtrenjta. Unë kam veshur një kostum prej 199 £ nga M&S — ndoshta jam një nga anëtarët e parlamentit të veshur më lirë.’
Këto pritshmëri, thotë ai, shtrihen në pronësinë e pronave dhe bizneseve të shtrenjta. Pra, nga vijnë paratë? Epo, kjo nuk vjen nga pagat e tyre, të cilat janë rreth 1000 £ në muaj pas tatimit. Z. Krashi kalon në punë. Pozicionet më të mira, në sektorin publik dhe në kompanitë private, rrallëherë plotësohen me meritë.
Gjithçka varet nga kë njihni, lidhjet tuaja politike apo pagesat e korruptuara. Sistemi u shuan shpresën të rinjve. Vret shpirtin e tyre. Kjo është e dukshme nga numri i madh i të rinjve ambiciozë që emigrojnë drejt Britanisë, jo vetëm me varka, por me anë të vizave studentore dhe të punëtorëve migrantë të aftë.
Familjet në mënyrë rutinore heqin nga shkolla djemtë e rinj të zgjuar në moshën 14, 15 ose 16 vjeç dhe i dërgojnë vetëm në Britani, tha ai, duke e ditur se ligji i pengon të rinjtë të dëbohen. Ndërsa punonte për këshillin Brent, ai pa se si ata rrëshqitën përmes rrjetës në kriminalitet. Kur e pyeta z. Krashi nëse kryeministri të cilit i shërben kishte të drejtë që fajësoi politikat e dështuara të azilit britanik për krizën e migracionit shqiptar, siç bëri javën e kaluar, ai u përgjigj pa mëdyshje: ‘Jo. Dështimi kryesor është nga ne. Ne po dështojmë, të rinjtë tanë.’ Me vonesë, administrata Rama të paktën po bën një shfaqje për të ndaluar kalbësinë në thelbin e shoqërisë shqiptare. Edhe pse e pabesueshme, mësuesit këtu nuk kanë nevojë për kualifikime profesionale për të punuar në shkolla. Tani e tutje kjo me sa duket do të ndryshojë.
Ndërkohë, ka pasur një goditje të dukshme të korrupsionit endemik në sektorin e shëndetësisë publike. Që nga rënia e komunizmit (dhe ndoshta më parë) është pranuar në praktikë që mjekët të paguhen dhe të marrin ryshfet për trajtim të favorshëm. Radhët e operimit mund të kalohen dhe standardet më të mira të kujdesit mund të merren duke futur disa mijëra lekë në xhepin e palltos së bardhë të një specialisti.
Dy muaj më parë, megjithatë, autoritetet ngritën një goditje për të treguar se kjo nuk do të tolerohej më. Teksa anestezisti Fitim Marku merrte ryshfet, ‘pacienti’ i tij u zbulua se ishte polic i fshehtë dhe e arrestoi. Të indinjuar që është dhënë një shembull i një prej kolegëve të tyre të shpërblyer dobët (Marku ndoshta fitonte rreth 500 £ në muaj), ndërsa politikanët i fshijnë milionat pa u ndëshkuar, mjekët në të gjithë vendin po e mbështesin atë.
Dhe në universitetin e mjekësisë së Tiranës, brezi i ardhshëm i mjekëve shqiptarë është edhe më i vendosur për të praktikuar jashtë vendit. Në të vërtetë, më shumë se 3,000 mjekë shqiptarë dhe profesionistë të tjerë shëndetësorë janë punësuar sipas një skeme rekrutimi të shpejtë në Gjermani, dhe e njëjta gjë mund të ndodhte edhe këtu, nëse NHS do të lehtësonte kërkesat e saj. Nëse kjo ndodh, humbja e Shqipërisë do të ishte fitim i Britanisë. E njëjta gjë mund të thuhet për shumë nga të rinjtë dhe të rejat e mprehta dhe miqësore që takova.
Ata janë shumë larg imazhit stereotipik të emigrantëve shqiptarë, një imazh i nxitur nga pakica e vogël e të padëshiruarve që ngecën në ato gomone. Megjithatë, sigurisht që rrjedhja e talenteve duhet të ndalohet. Nëse jo, nuk do të mbetet askush me vullnetin apo zgjuarsinë për të rindërtuar këtë vend të bukur dhe rënia e Shqipërisë do të jetë e pashmangshme.
