Përshtati në shqip: AlbEu.com
Më shumë se 11,000 njerëz janë raportuar të vdekur dhe dhjetëra mijëra të tjerë të plagosur nga tërmeti shkatërrues që tronditi Turqinë dhe Sirinë, të hënën e 6 shkurtit.
Mijëra ndërtesa të shembura në të dy vendet, ndërkohë që agjencitë e ndihmës po paralajmërojnë për pasoja “katastrofike” në veriperëndim të Sirisë, ku miliona njerëz të cenueshëm dhe të zhvendosur tashmë po mbështeteshin në ndihmën humanitare.
Përpjekjet masive të shpëtimit janë duke u zhvilluar me komunitetin global që ofron ndihmë në operacionet e kërkimit dhe shpëtimit. Ndërkohë agjencitë kanë paralajmëruar se viktimat nga fatkeqësia mund të rriten ndjeshëm.
Ja çfarë dimë për tërmetin dhe pse ishte kaq vdekjeprurës.
Ku ra tërmeti?
Një nga tërmetet më të fuqishme që goditi rajonin në një shekull tronditi banorët nga gjumi në orët e hershme të mëngjesit të së hënës rreth orës 4 të mëngjesit. Tërmeti goditi 23 kilometra në lindje të Nurdagi, në provincën Gaziantep të Turqisë, në një thellësi prej 24.1 kilometra, tha Shërbimi Gjeologjik i Shteteve të Bashkuara (USGS).
Një seri pasgoditjesh jehoi nëpër rajon në orët e passhme, pas incidentit fillestar. Një pasgoditje me magnitudë 6.7 pasoi 11 minuta pas goditjes së tërmetit të parë, por tërmeti më i madh, i cili ishte me magnitudë 7.5, goditi rreth nëntë orë më vonë në orën 13:24, sipas USGS.
Ajo pasgoditje me magnitudë 7.5, i cili goditi rreth 95 kilometra në veri të tërmetit fillestar, është më i forti nga më shumë se 100 pasgoditjet që janë regjistruar deri më tani.
Ekipet e shpëtimit tani po garojnë me kohën dhe elementët për të nxjerrë të mbijetuarit nga rrënojat në të dy anët e kufirit. Më shumë se 5700 ndërtesa në Turqi janë shembur, sipas agjencisë së vendit për fatkeqësitë, raporton albeu.comm.
Tërmeti i së hënës ishte gjithashtu një nga më të fortët që ka përjetuar Turqia në shekullin e kaluar, një tërmet me magnitudë 7.8 goditi lindjen e vendit në vitin 1939, i cili rezultoi në më shumë se 30,000 të vdekur, sipas USGS.
Pse ishte kaq vdekjeprurës?
Një sërë faktorësh kanë kontribuar në bërjen e këtij tërmeti kaq vdekjeprurës. Një prej tyre është koha kur ndodhur. Me goditjen e tërmetit herët në mëngjes, shumë njerëz ishin në shtretërit e tyre kur ndodhi dhe tani janë bllokuar nën rrënojat e shtëpive të tyre.
Për më tepër, me një sistem moti të ftohtë dhe të lagësht që lëviz nëpër rajon, kushtet e këqija e kanë bërë më të ndërlikuar arritjen e zonave të prekura dhe përpjekjet e shpëtimit dhe rikuperimit në të dy anët e kufirit janë dukshëm më sfiduese pasi të kenë mbërritur ekipet.
Temperaturat tashmë janë shumë të ulëta, dhe sot kanë rënë disa gradë nën zero. Një zonë me presion të ulët aktualisht qëndron mbi Turqinë dhe Sirinë. Ndërsa kjo largohet, kjo do të sjellë “ajër dukshëm më të ftohtë” nga Turqia qendrore, sipas meteorologes së lartë të CNN, Britley Ritz.
Parashikohej të ishte -4 gradë Celsius në Gaziantep dhe -2 gradë në Aleppo të mërkurën në mëngjes. Të enjten, parashikimi bie më tej në -6 gradë dhe -4 gradë respektivisht.
Me reshjet e shpërndara dhe dëbora në rajon që do të vazhdojnë, elementët po vënë në rrezik hipotermie jetën e atyre që janë bllokuar nën rrënoja, të cilët tashmë kanë kaluar ditë pa ushqim dhe ujë. Ndërkohë, zyrtarët u kanë kërkuar banorëve të largohen nga ndërtesat për sigurinë e tyre mes shqetësimeve për më shumë pasgoditje.
Pse janë shembur kaq shumë ndërtesa?
Me kaq shumë dëme në të dy vendet, shumë kanë filluar të bëjnë pyetje në lidhje me rolin që mund të ketë luajtur infrastruktura lokale e ndërtimit në tragjedi.
“Gjëja që godet më së shumti janë lloji i shembjeve kur katet palosen njëra mbi tjetrën, që është lloji i shembjes që ne inxhinierëve nuk na pëlqen ta shohim,” tha Mustafa Erdik, një profesor i inxhinierisë së tërmeteve në Universitetin Bogaziçi në Stamboll.
“Në kolapse të tilla, është e vështirë, siç mund ta shihni, dhe shumë tragjike për të shpëtuar jetë. Kjo e bën shumë të vështirë funksionimin e ekipeve të kërkim-shpëtimit.”
Erdik tha për CNN se imazhet e shkatërrimit të gjerë dhe rrënojat tregojnë “se ka cilësi shumë të ndryshueshme të projektimit dhe ndërtimit”.
Ai shtoi se lloji i dështimeve strukturore pas një tërmeti janë zakonisht shembje të pjesshme, raporton albeu.com.
Inxhinieri strukturor i USGS, Kishor Jaiswal, tha për CNN të martën se Turqia ka përjetuar tërmete të rëndësishme në të kaluarën, duke përfshirë një tërmet në vitin 1999 që goditi Turqinë jugperëndimore dhe vrau më shumë se 14,000 njerëz. Për shkak të kësaj, tha ai, shumë pjesë të Turqisë kanë rregullore rajonale të ndërtimit për të siguruar që projektet e ndërtimit të përballojnë këto lloj ngjarjesh.
Por jo të gjitha ndërtesat janë ndërtuar sipas standardit modern sizmik turk, tha Jaiswal. Mangësitë në projektim dhe ndërtim, veçanërisht në ndërtesat e vjetra, nënkuptojnë se shumë ndërtesa nuk mund të përballonin ashpërsinë e goditjeve.
“Nëse nuk po i projektoni këto struktura për intensitetin sizmik me të cilin mund të përballen gjatë jetës së tyre të projektimit, këto struktura mund të mos funksionojnë mirë,” tha Jaiswal.
Erdik tha gjithashtu se ai besonte se shumë nga ndërtesat që janë shembur ka të ngjarë “të ndërtuara para vitit 1999 ose … me kode më të vjetra”. Ai shtoi se gjithashtu do të kishte pasur raste kur disa ndërtesa nuk ishin në përputhje me kodin.
“Kodet janë shumë moderne në Turqi, shumë të ngjashme me kodet amerikane, por përsëri, konformiteti i kodeve është një çështje që ne jemi përpjekur ta trajtojmë me procedura ligjore dhe administrative. Kemi lejet nga komunat dhe kontrollet për projektim, kontrolle për ndërtim. Por përsëri, ka gjëra që mungojnë”, tha ai.
Sa kohë mund të mbijetojnë njerëzit nën rrënoja?
Pavarësisht nga sfidat në rritje, një inxhinier strukturor dhe koordinator humanitar u kërkoi shpëtimtarëve të mos braktisin shpresën pasi të mbijetuarit mund të gjendeshin deri në “javë” pasi tërmeti masiv goditi rajonin. Kit Miyamoto, president i organizatës jofitimprurëse Miyamoto Global Disaster Relief, vlerësoi gjithashtu komunitetin në Turqi që u bashkua dhe “bënë pjesën e tyre” pas tërmetit.
“Komuniteti, qytetarët, ata janë ata që janë në të vërtetë linja e parë e mbrojtjes,” i tha ai CNN të mërkurën. “Ata gërmuan familjen, miqtë, fqinjët.”
Por ekspertë të tjerë paralajmërojnë se dritarja për kërkim-shpëtim pas tërmetit po mbyllet me shpejtësi. Ilan Kelman, profesor i fatkeqësive dhe shëndetit në University College London, tha: “Në mënyrë tipike, pak të mbijetuar nxirren nga rrënojat pas 72 orësh, megjithatë çdo jetë e shpëtuar është thelbësore dhe disa njerëz nxirren jashtë pas shumë ditësh.”
“Koha është gjithmonë armiku, siç shihet në Turqi dhe Siri. Njerëzit vdesin për shkak të nevojave të menjëhershme mjekësore, të tilla si gjakderdhja deri në vdekje ose nënshtrimi ndaj lëndimeve të shtypura; për shkak të pasgoditjeve që shemben struktura të pasigurta me njerëz poshtë; dhe për shkak të motit që ka rënë nën zero gjatë natës dhe i cili ka qenë i ftohtë gjatë ditës, kështu që njerëzit vdesin nga hipotermia. Shumë vdesin nga mungesa e ushqimit dhe ujit ndërsa presin shpëtimin”, përfundoi ai.
Pse ndodhin tërmetet?
Tërmetet ndodhin në çdo kontinent të botës, nga majat më të larta në malet Himalayan në luginat më të ulëta, si Deti i Vdekur, në rajonet e ftohta të Antarktidës. Megjithatë, shpërndarja e këtyre tërmeteve nuk është e rastësishme.
USGS e përshkruan një tërmet si “lëkundje e tokës e shkaktuar nga një rrëshqitje e papritur në një çarje. Sforcimet në shtresën e jashtme të tokës i shtyjnë anët e gabimit së bashku. Presioni rritet dhe shkëmbinjtë rrëshqasin papritur, duke çliruar energji në valë që udhëtojnë nëpër koren e tokës dhe shkaktojnë lëkundjet që ndiejmë gjatë një tërmeti.
Tërmetet maten duke përdorur sizmografë, të cilët monitorojnë valët sizmike që udhëtojnë nëpër Tokë pas një tërmeti, informon albeu.com.
Shumë mund të njohin termin “Shkalla e Rihterit” që shkencëtarët e përdornin më parë për shumë vite, por këto ditë ata përgjithësisht ndjekin shkallën e modifikuar të intensitetit të Mercalli (MMI), e cila është një masë më e saktë e madhësisë së një tërmeti, sipas USGS.
Sa i fuqishëm është një tërmet 7.8?
Fuqia e një tërmeti njihet si magnitudë. Intensiteti i lëkundjeve mund të ndryshojë në varësi të gjeografisë dhe topografisë lokale, dhe thellësisë së tërmetit, raporton albeu.com. Në shkallën e madhësisë, çdo rritje e një numri të plotë përkthehet në 32 herë më shumë energji.
Me këtë rast, lëkundjet nga tërmeti me magnitudë 7.8 ballë në Turqinë jugore mund të ndiheshin deri në Izrael dhe Liban, qindra kilometra larg.
Turqia nuk është e panjohur për tërmetet e forta, pasi ajo është e vendosur përgjatë kufijve të pllakave tektonike.
Shtatë tërmete me magnitudë 7.0 ose më shumë kanë goditur vendin në 25 vitet e fundit, por i hëna ishte një nga më të fuqishmit.
Është gjithashtu tërmeti më i fortë i goditur kudo në botë që nga një tërmet me magnitudë 8.1 ballë që goditi një rajon pranë Ishujve Sandwich Jugor në Oqeanin Atlantik jugor në 2021, megjithëse vendndodhja e largët e atij incidenti rezultoi në dëme të vogla.
Pse ka kaq shumë tërmete në Turqi?
Meteorologu i CNN Chad Myers tha, “ne gjithmonë flasim për epiqendrën, por në këtë rast duhet të flasim për atë që quhet “epi-line”.”
Dy pllaka masive tektonike, arabe dhe euroaziatike, takohen nën provincat juglindore të Turqisë. Përgjatë kësaj linje thyerjeje, rreth 100 milje nga njëra anë në tjetrën, toka rrëshqiti, tha ai.
Sizmologët i referohen kësaj ngjarje si një “rrëshqitje goditëse”, aty ku pllakat janë duke prekur dhe krejt papritur ato rrëshqasin anash.
Kjo është ndryshe nga Unaza e Zjarrit, e cila kalon përgjatë bregut perëndimor të Shteteve të Bashkuara. Në këtë zonë, tërmetet dhe cunami shpesh shkaktohen nga subduksioni, ku një pllakë rrëshqet poshtë tjetrës.
Por në një “rrëshqitje goditëse”, pllakat lëvizin horizontalisht, dhe jo vertikalisht. “Përse kjo ka rëndësi është sepse ndërtesat nuk duan të shkojnë përpara dhe prapa. Dhe pastaj valët dytësore fillojnë të shkojnë mbrapa dhe mbrapa gjithashtu”, shtoi Myers.
Për shkak të natyrës së kësaj ngjarje sizmike, pasgoditjet mund të zgjasin “për javë dhe muaj”, sipas meteorologes së CNN, Karen Maginnis./Albeu.com
