“Ç’të them më parë për Xhevdet Ferrin? Ka kaq shumë për të treguar, por dhimbja i merr frymën fjalës. Xhoda kishte ende shumë për të dhënë… “. 16 janari i këtij viti i mori kinematografisë shqiptare një nga aktorët më të mirë, që jetësoi më shumë se 30 role, dy prej të cilave si protagonist në filmat e Esat Musliut.
Kineasti sot, ndërsa tregon heroin e “Hije që mbeten pas” dhe “Vitet e pritjes”, herë pas here kapërdin lotët, për aktorin që sipas tij diti më së pari të jetë njeri. E kujton ende sot Xhevdet Ferrin në fillimet e tij, kur i kishte tërhequr vëmendjen me lojën në “Vëllezër e shokë” të Dhimitër Anagnostit për portretin meditativ, lojën interpretative e të qenit fotozhenik. Veti këto, që do të bënin që Musliu t’i propozonte rolin kryesor të gjykatësit në “Hije që mbeten pas”.
Nga takimi me të në qytetin e Durrësit, ku Xhoda jetonte, ai zbulon një djalosh të vëmendshëm e me aftësi të jashtëzakonshme për të dëgjuar. Pas leximit të skenarit, realizuar nga Musliu dhe Diana Çuli, aktorit do t’i pëlqente roli, por kishte për regjisorin një dëshirë të veçantë, që deri diku do ta linte kineastin të befasuar:
Duhej që kërkesën që Xhoda të merrte pjesë në film t’ia parashtronte dhe babait të tij. Regjisori tregon për “Panoramën” takimin me të atin e aktorit në shtëpinë përdhese të qytetit bregdetar, për një film i cili do të ishte nën vëzhgimin e veçantë të instancave për temën delikate që trajtonte: korrupsionin.
Ai e kujton sot Xhevdet Ferrin në sheshxhirim si një aktor tepër korrekt e të vëmendshëm, gjithmonë në kërkim të detajeve artistike. “Ishte i veçantë, fliste pak e dëgjonte shumë. Një fjalor anglishteje në xhepin e tij tregon edhe zellin e tij, largpamësinë”. Në “Hije që mbeten pas”, Musliu tregon se trupa e aktorëve me Reshat Arbanën, Demir Hyskjan, Tinka Kurtin, Eva Alikajn etj., ia bënë punën më të lehtë. “Asnjëherë nuk m’u desh të bëja më shumë se dy dubla. Masandej, interpretimi i Xhevdetit dhe Matildës ishte i jashtëzakonshëm”.
Për herë të parë në një rol protagonist e me një lojë kurajoze me Xhevdet Ferrin, Musliu e veçon Matildën si një nga talentet e jashtëzakonshme që ka pasur kinemaja jonë. “Në këtë film ajo ka treguar gjithë potencialin e saj, sa keq që u shkëput aq herët nga kinematografia…”, thotë regjisori. Musliu kujton se në ’85-ën, gjatë xhirimeve të “Hije që mbeten pas”, Makoçi, e fejuar me Edi Ramën, shoqërohej shpesh nga ky i fundit. Kryeministri ka qenë prezent dhe në episodin e fundit, të cilin regjisori e veçon si nga më të vështirët, ku frikën e territ të natës ia shtonte edhe valixhja me paratë e vërteta, me të cilën duhet të realizonte skenën finale mes Matildës dhe Xhevdetit.
xhevdet + matilda makoc3
Një film që duket se nuk u ka shpëtuar ndërhyrjeve të Partisë e instancave që në fillime, kur ministri i korruptuar në skenar, me urdhër nga lart zëvendësohet me një drejtor drejtorie. Tensioni do të shoqëronte Musliun edhe pas realizimit të tij, kur për pak kohë filmi ndenji i bllokuar e pa u shfaqur. Pas kësaj, një takim zyrtar me Ramiz Alinë duket se u jep fund mëdyshjeve. Musliu tregon të gjitha prapaskenat e “Hije që mbeten pas”… një rrëfim që ka në fokus aktorin Xhevdet Ferri.
Ai flet gjithashtu për filmin “Vitet e pritjes”, ku përkrah Xhodës kërkoi edhe bashkëshorten e tij aktore, Rozetën, për një histori sa më reale dashurie, që zhvillohet mes dramës së emigrimit. Por Musliu e vlerëson Xhevdet Ferrin edhe në punën e bërë gjatë pozicioneve në Qendrën Kinematografike të Filmit, ku sipas tij, me të si drejtor u realizuan filmat më të mirë.
CfV1025eoRr2WmQkSKKTi5QëZj
Po ashtu, ai flet me superlativa për periudhën në të cilën u angazhua në Teatrin Kombëtar si drejtues dhe përfshirjen për një periudhë të shkurtër në politikë si deputet. Gjurmë të bardha ka lënë, sipas tij, edhe me angazhimin në platforma televizive, por për të gjitha këto ka vetëm një keqardhje: Çdo detyrë e realizoi me dinjitet, pa dyshim. Më vjen keq vetëm për faktin se nga kjo kohë do t’i kishte dhënë edhe më shumë kinemasë sonë si aktor… Roli i tij i fundit, ku interpretoi si Asllani militant te “Delegacioni”, tregoi sipas kineastit protagonizmin që ai diti t’i japë çdo roli dhe faktin se mund të luante edhe dhjetëra role të tjera, duke i komunikuar publikut përsëri e përsëri memorien e pashlyeshme të personazheve të Xhodës…
Zoti Musliu, 10 ditë më parë u nda nga jeta aktori Xhevdet Ferri, të cilin ju e keni pasur si protagonist në dy nga filmat tuaj, “Hije që mbeten pas” dhe “Vitet e pritjes”. Për ta risjellë përmes kinemasë, donim të ndanit me ne disa nga kujtimet tuaja. Si u njohët me të?
xhevdet + matilda makoc2
E kam parë Xhevdetin për herë të parë në filmin “Vëllezër dhe shokë” të Dhimitër Anagnostit. Aty nuk kishte një rol të madh, megjithatë më befasoi me interpretimin e tij e veçanërisht me portretin tepër fotozhenik. Kishte dy sy të mëdhenj e një portret meditativ, që tërhiqte lehtësisht vëmendje. Përpos kësaj, nëse aktorët, veçanërisht në ditët e sotme, kanë maninë e të folurit e një dinamikë të jashtme, hera-herës të pajustifikueshme, ai ishte i gjithmonë i qetë, me atë aftësinë e jashtëzakonshme për të dëgjuar. Dhe një aktor që di të dëgjojë, do të thotë që di të komunikojë, çka është një “armë” tepër e fortë në aktrim.xhevdet + matilda makoc1
E kujtoni çastin kur i propozuat të interpretonte rolin e Agronit në “Hije që mbeten pas”, si e priti?
E kujtoj si të ishte sot. Xhevdeti kishte mbaruar studimet dhe ishte emëruar në Teatrin e Durrësit, aty jetonte me familjen. U nisa posaçërisht për ta takuar dhe u ulëm të pinim kafe. Gjatë bisedës, unë isha tepër i vëmendshëm, e dëgjoja, shikoja portretin e tij. E kisha menduar për rolin e Agronit, një gjykatësi që di të arsyetojë, të vendosë drejt… Për këtë personazh më duhej një njeri tepër i vëmendshëm dhe Xhevdeti ishte i tillë. Ai fliste pak dhe dëgjonte shumë. I tregova në mënyrë të përmbledhur subjektin e skenarit dhe i propozova që të luante në filmin tim. Ai nuk më dha përgjigje në vend, por më tha: “Ti e ke skenarin, të lutem ma sill ta lexoj”. Dhe kështu u bë. Pas disa ditësh ia çova dhe pasi e lexoi, u ritakuam. Më tha shkurt: “Skenari më pëlqen dhe pranoj të aktivizohem me ju, veçse kam një dëshirë: Të vish të takosh babanë tim, e kemi si rregull familjar. Këtë kërkesë që ma bëre mua, përsëritja edhe atij”. Të jem i sinqertë, në fillim u befasova, s’kisha hasur më parë në të tillë kërkesë, mirëpo vendosa ta dëgjoj e t’i shkoja në shtëpi.
Çfarë ndodhi më pas, e takuat babanë e zotit Ferri?xhevdet + matilda makoco
Unë shkova në shtëpi. Xhevdeti jetonte në një shtëpi përdhese me disa dhoma, ku së bashku me të ëmën më priti jashtëzakonisht mirë. Më pas, ai më ftoi të takoja të atin në dhomën ngjitur. Hyra dhe pashë një burrë trupmadh, që dridhte me qetësi cigaren. Nuk u çua siç ndodh zakonisht për të pritur një mik, megjithatë më ftoi të ulesha. Ndenji pak dhe më pyeti:
“Si është puna?”
I tregova për planin për të aktivizuar Xhevdetin në film dhe ai u interesua më tej.
“Çfarë roli do të luajë?” – më tha.
Pasi i shpjegova se do të luajë rolin e një gjykatësi, ai më pyeti: “Çfarë bën ky gjykatës?” I tregova se është një gjykatës që duhet të marrë vendime dhe është i fejuar me një vajzë, babai i së cilës është një njeri i korruptuar.
Mirëpo, flasim për sistemin komunist dhe fjala korrupsion asokohe tingëllonte shumë e padëgjuar. Ligjet dhe rregullat e asaj kohe ishin të tilla që mund të përmendej fjala vjedhje, por jo korrupsion, sepse përfshinte diçka më madhore.
I sqarova më tej se xhirimet bëheshin në Tiranë dhe ne do ta merrnim dhe do ta sillnim Xhevdetin me makinë.
Pas kësaj, ai kthehu kokën nga Xhevdeti e më pyeti:
“A është dakord ky?”
-Xhevdeti ka mendimin tuaj, do të bëjë siç ta vendosni ju, – iu përgjigja.
-Mirë. Mund të shkosh,- i tha më në fund të birit.
U ngrita, i dhashë dorën dhe e falënderova.
Kur Xhevdeti më përcolli te dera, e pyeta:
Po ç’ishte e gjitha kjo?
-Është rregull familjar, – më tha.
Dhe unë brenda mentalitetit tim e pranova.
Pra, Xhevdetin e keni përzgjedhur për rolin e personazhit kryesor pa kinoprova?
Unë kryesisht nuk kam bërë kinoprova për aktorët që kam marrë në filmat e mi. E kam zgjedhur dhe puna që kam bërë më tej është ndërtimi i figurës artistike; mënyrën si do grimohet, mbajtja e flokëve, kostumet. Bënim një punë të madhe me gjithë stafin, përfshirë piktorin e filmit. Njëkohësisht i flisja Xhevdetit për skenarin dhe personazhin, të cilin ai duket se e kishte pëlqyer shumë. E kishte pëlqyer në mënyrën e heshtur që ai njihte, jo me patetizmin që shfaqin ndonjëherë aktorët.
Si partnere në film kishit menduar aktoren Matilda Makoçi, e cila kishte një rol mjaft të vështirë… Matilda ishte një aktore e mrekullueshme, që me “Hije që mbeten pas” debutonte për herë të parë në një rol kryesor. Kishte një kurajë në interpretim, një shprehi të admirueshme. Në këtë film ajo është shpërfaqur plotësisht, duke përmbushur çdo pritshmëri. Jam shumë i keqardhur që Matilda u tërhoq nga kinemaja… Largimi i saj nga filmi është një humbje shumë e madhe për kinemanë tonë. Ka treguar një potencial të jashtëzakonshëm. Po kështu, kam mbetur tepër i kënaqur edhe me aktorët e tjerë, nisur nga Xhevdeti, Ndriçim Xhepa, Eva Alikaj etj. Falë tyre, unë realizova gjithçka kisha në mendje për këtë film.
Kur flas për vështirësinë e rolit të Matildës apo të aktorit Reshat Arbana (në film Adnan Kodra), e lidh edhe me çështjen delikate të korrupsionit që ju përmendët. Një skenar i tillë, në atë kohë kërkonte guxim…
Është e vërtetë, tema që trajtohet në këtë film për kohën ishte mjaft delikate. Skenari bazohet në një roman të Diana Çulit dhe e kam punuar bashkë me të. Për herë të parë në atë skenar hidhej ideja që edhe në shtetin komunist ka korrupsion dhe ky fenomen mund të shkatërrojë dhe vetë sistemin. Mbaj mend se qysh pa filluar filmin, kur e kam çuar skenarin për aprovim në instancat përkatëse, pati disa ngërçe. Unë personazhin kryesor e kisha menduar ministër dhe ata më thanë: “Ule, ule pak!”. Atëherë, unë propozova ta lëmë personazhin zëvendësministër. “Ule akoma”, – m’u përgjigjën.
-Epo, drejtor drejtorie do të jetë, se një nëpunës i thjeshtë nuk ka asgjë në dorë, – shtova më tej. Edhe kështu ndodhi, ma lanë drejtor.
Si ishte puna në sheshxhirim, kishit vështirësi me protagonistët apo me ndonjë nga aktorët e tjerë?
Për sa i përket Xhevdetit, ai ishte pa dyshim një aktor shumë i përgatitur. Nuk kam pasur kurrë probleme, qoftë me dublat, tekstin apo mizaskenën… Me Xhodën ndodhi ajo që ne i themi në gjuhën e regjisë së filmit, “iu dorëzua regjisorit”. Brilant ka qenë dhe interpretimi i Matildës dhe i pjesës tjetër të trupës. Pata fatin të punoja me aktorë të mrekullueshëm, duke filluar nga Tinka Kurti, Reshat Arbana, Demir Hyskja, Eva Alikaj, Antoneta Papapavli etj. Mandej, Ndriçim Xhepa kishte një personazh krejt të kundërt me atë të Xhevdetit. Zbulon degradimin e familjes dhe ngrihet kundër saj, duke demaskuar të atin dhe hipokrizinë familjare. Ka disa shpërthime të mrekullueshme dhe po për këtë film mori edhe kupën e festivalit
Cilin do të veçonit si momentin më të fuqishëm të këtij filmi në aspektin artistik?
Mund të përmend episodin tek Amfiteatri i Liqenit, unë e konsideroj si momentin më brilant të këtij filmi. Është një skenë e ndërtuar mirë, së cilës i vumë në dispozicion të gjithë ndriçimin e Kinostudios. Pastaj, nata krijon atë atmosferën e qetësisë dhe lejon komunikimin e pastër. Janë momente filmike të punuara me shumë dashuri edhe falë dy aktorëve të mrekullueshëm, me të cilët punoja. Matilda dhe Xhevdeti i kishin detyrat aktoreske shumë të qarta dhe unë punoja vetëm me mizaskenën. Skenat e filmit janë realizuar me një, ose maksimumi dy dubla.
Ka pasur ndonjë skenë veçanërisht të vështirë për t’u realizuar?
Veçoj një skenë, për të cilën mund të kem edhe ndonjë vërejtje. Bëhet fjalë për momentin kur Matilda Makoçi tenton të korruptojë të fejuarin e saj. Ajo i lutet ta mbyllë këtë çështje duke i ofruar edhe para. Kur xhiroja me gjithë ato para me vete, natyrisht që kisha një lloj frike se mos dikush mund t’i rrëmbente. Unë për realizimin e skenës kisha marrë të gjitha lekët e llogarisë sonë, me mirëkuptim kuptohet. Ishin mijëshe, pesëqindëshe, të cilat mezi mbaheshin në dorë. Frika ishte e madhe edhe për faktin se ne xhironim në errësirë te “Zogu i Zi”. Kisha zgjedhur ta xhiroja aty, pasi ishte i vetmi vend me semafor, element që më nevojitej për atë episod, pasi kisha krijuar një lloj paralelizmi mes ngjyrave të semaforit, të cilat ndryshonin sipas gjendjes shpirtërore të personazheve. Në atë episod, pavarësisht se aktorët i kisha të mrekullueshëm, me një lojë tepër të mirë, ndriçimi nuk ishte i mjaftueshëm. Përpos kësaj, do të ishte mirë që të ndihej edhe dinamika e lëvizjes së automjeteve, megjithatë duke pasur parasysh rrethanat, përsëri jam shumë i kënaqur… Xhevdeti e ka përballuar më së miri peshën e kësaj drame të madhe, kjo është reflektuar në sytë e tij, në heshtjet e në pauzat që krijonte..
Si sillej Xhevdeti jashtë momenteve të xhirimeve me ekipin, ishte i tërhequr apo miqësor?
Çuditërisht, aq sa ishte korrekt e i saktë, aq i dashur ishte me aktorët e tjerë. Ishte një atmosferë e jashtëzakonshme, bënin humor, kishte gjallëri. Kujtoj se aktorët krijonin një grup paksa të mënjanuar nga pjesa tjetër e ekipit, ku përfshihen teknicienët, grimierët etj. Jashtë xhirimeve, mes tyre vërehej një komunikim miqësor.
Flasim për vitin ’85, periudhë kur aktorja Matilda Makoçi ka qenë e fejuar me Kryeministrin Edi Rama. Si ishte qasja e Matildës ndaj kolegëve dhe a ka asistuar ndonjëherë Rama në xhirime?
Matilda, përveçse një aktore jashtëzakonisht e talentuar, ishte një vajzë shumë e komunikueshme. Është e vërtetë, asokohe ishte e fejuar me Edi Ramën dhe ai vinte shpesh në xhirime, por rrinte i mënjanuar, nuk përzihej me ekipin e filmit. Priste Matildën disi i distancuar sa mbaronte xhirimet, pastaj e merrte dhe largoheshin bashkë. Unë me të s’kam pasur asnjë lloj komunikimi, as dorën s’ma ka dhënë, as më ka pyetur se si po shkojnë xhirimet apo diçka tjetër. Kryesisht rrinte mënjanë i ulur diku, qoftë në dritë apo në errësirë. Kujtoj se ka qenë i pranishëm edhe gjatë episodit të fundit me paratë, sepse xhirohej natën. Mirëpo, nuk ndërhynte, shikonte marrëdhënien e vet me Matildën, komunikonte vetëm me të.
Pas përfundimit të xhirimeve, si shkoi më tej filmi, pati probleme për t’u shfaqur?
Në fakt, fillimisht, pasi mbaruam xhirimet dhe montazhin, filmi qëndroi pak kohë i bllokuar, për shkak të problemeve që ngrinte. Ka qenë viti 1985, sapo kishte vdekur Enver Hoxha dhe diçka çalonte me shtetin tradicional komunist. Pra, filmi duhet të kalonte e të aprovohej nga të gjitha instancat. Në atë periudhë kam qenë në stres, mendoja se mos na hapej ndonjë telash, po nga ana tjetër Diana më inkurajonte. Mund të them se ka qenë një shkrimtare tepër e guximshme. Ndodhi që filmi hallkë pas hallke do të shikohej nga Ramiz Alia, fill pas kësaj më erdhi në shtëpi Viktor Gjika, që asokohe ishte drejtor i Kinostudios dhe më thotë: “Duhet të vish me mua, na pret Ramiz Alia”. Unë u tremba fillimisht, me thënë të drejtën, mendova se kaq e pata! Viktorin, pavarësisht frikës që kisha, e shikoja disi të gjallëruar, e pyesja se çfarë kishte ndodhur, por ai nuk më tregonte për arsyen e vërtetë të këtij takimi. Derisa i shkuam në zyrë Ramiz Alisë… Aty ai ma shtrëngoi dorën e më tha: “Filmi ishte shumë i mirë. Është kjo ajo që ne kërkojmë, të thuhet e vërteta në çdo rrethanë”. Mandej u interesua për punët e Kinostudios dhe udhëzonte Viktor Gjikën për rrugën që duhet të ndiqte. Nga këto biseda, unë ndieja se diçka kishte ndryshuar në botën e filmit, së paku në konceptin tim intelektual, kjo ndoshta lidhej edhe me reformat që po bënte Gorbaçovi e që ndiheshin edhe në vendet e tjera socialiste.
Si u prit filmi nga publiku?
Filmi është pritur jashtëzakonisht mirë, theu rekordin e spektatorëve me 650 mijë shikues si asnjëherë më parë. Pati dyndje të jashtëzakonshme nga spektatorët shqiptarë. Ne bënim dhe takime me publikun, bisedonim në lidhje me filmin dhe vinim re që pritej me shumë kënaqësi kuraja jonë për të demaskuar korrupsionin, që faktikisht ekzistonte dhe në atë periudhë, por që akoma nuk flitej për të. Po ashtu, filmi u shfaq në disa festivale botërore, në disa prej të cilave kam qenë edhe unë i pranishëm. Madje, për “Hije që mbeten pas” ka shkruar edhe shtypi i huaj. Kujtoj titujt e artikujve të natyrës “Fortesa e fundit e komunizmit, po fryjnë erërat gorbaçoviane”, të cilat i ruaj ende sot. Në disa media, ndërsa analizonin personazhin kryesor të filmit, që është nëpunësi i lartë i shtetit, i cili vjedh, përvetëson apo favorizon pa meritë, shkruanin: “Për herë të parë, Shqipëria nxjerr një gjykatës, i cili mban qëndrim, dënon këtë korrupsion… Dhe kjo është figura qendrore e së ardhmes së këtij shteti komunist”. Filmi qarkulloi shumë edhe jashtë dhe në Shqipëri mori çmimin “Aleksandër Moisiu”. Po kështu, me “Hije që mbeten pas” unë u dekorova me Urdhrin “Naim Frashëri”, ndërsa Ndriçim Xhepa mori kupën e festivalit si aktor.
4 vite më vonë nga realizimi i këtij filmi në vitin 1989, ju do të realizoni “Vitet e pritjes”, një film i fortë që prek temën e emigrimit. Përse zgjodhët përsëri Xhevdet Ferrin si protagonist në rolin e Gjon Kodrit?
Zgjodha Xhevdetin sepse më duhej një personazh meditativ, i aftë për të bërë analiza psikanalitike të asaj që lë në Shqipëri. Gjon Kodri shkon në Amerikë 10 vjeç dhe kthehet në një moshë të pjekur. Ai mbart në largim një botë, e gjen një tjetër. Po ashtu, edhe në kohën e kthimit përjeton drama shumë të mëdha. Unë i kërkova Xhevdetit një personazh hermetik, që përbrenda përjeton drama të mëdha, por që nuk e shfaq. Ai kthehet nga Amerika si një njeri me botë e jo një punëtor krahu i rëndomtë… mirëpo, gjen një familje të shkatërruar. Të gjithë këtë peshë Xhevdeti e përballoi në mënyrë të jashtëzakonshme. Po ashtu edhe lojën me Helenën, fëmijën me të cilën ishin rritur e kishin luajtur të vegjël.
Helena interpretohet nga Rozeta, bashkëshortja e aktorit Xhevdet Ferri. Përse vendosët që t’i zgjidhnit të dy për të luajtur këtë histori dramatike, që ka në mes edhe dashurinë e tyre?
Mendimi im ishte se asnjë aktore tjetër s’do t’i luante aq natyrshëm skenat intime mes të dyve apo s’do ta shprehte me aq forcë dashurinë që kishin që prej fëmijërisë. Një dashuri e lënë në embrion, të cilën Rozeta, në rolin e Helenës, e ruante me shumë ndjenjë, duke shprehur atë mall të madh që personazhi kishte. Kështu që, i mora me kënaqësi të dy, ata asokohe ishin të martuar, por ende s’kishin fëmijë. Pata pak probleme me Rozetën se kishte prerë flokët shkurt e na u desh që në një kohë shumë të shkurtër t’i përshtatnim një paruke. Mandej, të gjitha skenat dyshe që ka pasur Xhevdeti me Rozetën kanë shkuar jashtëzakonisht mirë. Puna për mua u bë shumë e lehtë se kisha dy personazhe që komunikonin shumë lirshëm me njëri-tjetrin.
Si ndiheni tani 3 dekada më pas, pasi e shikoni atë film?
Mbushem me emocione, veçanërisht në skenën kur Gjon Kodri gjen shtëpinë e mbyllur e shkul dërrasat e mbërthyera për të hapur dritaret. Më pas fryn një erë e fuqishme nga jashtë e dëgjohen cicërimat e zogjve. Ka një detaj mes së tjerësh, vatra është e fikur, por aty qëndron një çengel që varen kusitë. Përmes atij çengeli, që është një metaforë e jashtëzakonshme, e cila tregon se aty është varur familja e tij, unë xhiroja fytyrën e Gjon Kodrit që vajton shtëpinë e vet. Sytë e Xhevdet Ferrit, portreti i tij, flasin përmes dhimbjes. Si çdo rol, edhe këtë Xhevdeti e ka përjetuar në çdo qelizë…
