1. Cilat janë parimet kryesore të një diete të balancuar për personat me diabet?
Parimet kryesore janë disa “shtylla” që përsëriten në të gjitha udhëzimet serioze (ADA, IDF, etj.) për dietën tek diabetikët.
1. Fokus te cilësia e karbohidrateve, jo vetëm te sasia
• Zgjidhen karbohidrate me indeks të ulët/mesatar glicemik: drithëra integrale, bishtajore, perime, fruta të plota.
• Kufizohen fort sheqernat e shtuara: sheqer, ëmbëlsira, lëngje frutash, pije me gaz, produkte furre të bardha.
• Porcionet e karbohidrateve shpërndahen gjatë ditës, jo “të gjitha në një vakt”.
2. Pjata e diabetit / ndarja vizuale e pjatës
Një model shumë praktik që rekomandohet gjerësisht:
• ½ pjata: perime jo niseshtore (sallata jeshile, brokoli, kungull, lulelakër, spinaq, kastravec, domate).
• ¼ pjata: proteinë e dobët (peshk, pulë pa lëkurë, vezë, bishtajore, produkte qumështi të lehta).
• ¼ pjata: karbohidrate cilësore (oriz integral, bukë integrale, patate e ëmbël, bishtajore, fruta, kos pa sheqer).
Kjo e bën shumë më të lehtë kontrollin e glicemisë pa numëruar çdo gram.
3. Balancë midis makronutrientëve
• Karbohidratet: të shpërndara në çdo vakt, duke favorizuar burime me fibra.
• Proteina: në çdo vakt, sepse ndihmon ngopjen dhe stabilizon gliceminë (peshk, pulë, bishtajore, kos i thjeshtë).
• Yndyrnat: të fokusohemi te yndyrnat e shëndetshme (vaj ulliri, arra, fara, avokado) dhe të ulim yndyrnat e ngopura (mishra të yndyrshëm, gjalpë, produkte shumë të yndyrshme shtazore).
4. Fibrat janë “aleati kryesor”
• Synohet një marrje e lartë, por graduale, e fibrave nga perime, fruta të plota, bishtajore dhe drithëra integrale.
• Fibrat ngadalësojnë përthithjen e glukozës dhe ulin HbA1c, përmirësojnë edhe peshën dhe profilin lipidik.
5. Kontroll i kalorive dhe peshës trupore
• Udhëzimet e fundit e theksojnë qartë: humbja e moderuar në peshë (5–10%) përmirëson ndjeshëm gliceminë, tensionin, trigliceridet dhe HDL/LDL.
• Kjo arrihet me:
• Porcione më të vogla
• Më pak ushqime të përpunuara, të skuqura, të sheqerosura
• Rritje të aktivitetit fizik.
6. Kufizimi i kripës, yndyrnave të ngopura dhe trans
Sepse diabeti shkon “dorë për dore” me rrezikun kardiovaskular:
• Ulje e kripës (rreth ≤ 5–6 g/ditë, në varësi të udhëzimeve dhe tensionit).
• Shmangie e ushqimeve me yndyrna trans dhe reduktim i yndyrnave të ngopura (mishra shumë të yndyrshëm, produkte të skuqura, margarinë, produkte të gatshme industriale).
7. Rregullsi në orare dhe strukturë vaktesh
• 3 vakte kryesore + 1–2 snack (nëse duhet) për të shmangur hipogliceminë dhe luhatjet e mëdha.
• Të shmangen periudhat shumë të gjata pa ngrënë, sidomos në pacientët me insulinë.
8. Individualizim, jo dietë “copy–paste”
Të gjitha shoqatat e mëdha (ADA, IDF, etj.) theksojnë se:
• Nuk ka një “dietë unike për diabetin”; modeli personalizohet sipas moshës, peshës, medikamenteve, kulturës ushqimore dhe preferencave.
2. Cilat ushqime rrisin gliceminë më shpejt dhe cilat e mbajnë atë më stabël?
Te rrisin gliceminë shpejt ato ushqime që treten dhe përthithen “me një frymë”; e mbajnë stabël ato që kanë fibra, janë më pak të përpunuara dhe kombinohen me proteinë e yndyrë të mirë.
1. Pak teori: çfarë do të thotë “ushqim që rrit gliceminë shpejt”?
Për këtë përdorim konceptin indeksi glicemik (GI):
• GI i lartë (≥70) → rritje e shpejtë dhe e lartë e glicemisë.
• GI i ulët (≤55) → rritje më e ngadaltë, më e butë.
Sa më shumë i rafinuar, pa fibra dhe sa më shumë sheqer të ketë ushqimi, aq më shpejt ngrihet glicemia; sa më shumë fibra, strukturë natyrale dhe ose yndyrë/proteinë të ketë, aq më e ngadaltë është rritja.
2. Ushqimet që rrisin gliceminë më shpejt (“spike”)
Tipikisht janë karbohidrate të rafinuara dhe sheqerna të lirë:
a) Sheqernat e shtuar dhe pijet e ëmbla
• Sheqer i bardhë, sheqer kaf, sheqerna në ëmbëlsira.
• Çokollata të ëmbla, biskota, ëmbëlsira, akullore.
• Lëngje frutash (edhe “natyralë” kur janë të shtrydhur), pije me gaz me sheqer, pijet energjike.
Këto futen shpejt në gjak sepse janë gati të tretura.
b) Drithëra të rafinuara dhe produkte furre
• Bukë e bardhë, simite, briosh, pica me brumë të bardhë.
• Oriz i bardhë (sidomos varietete si jasmine, GI shumë i lartë).
• Makarona të bardha (sidomos të gatuara shumë “soft”).
• Drithëra mëngjesi të ëmbëlsuar (cornflakes, rice krispies, etj.).
c) Niseshtet me ngarkesë të lartë glicemike
• Patate të bardha të pjekura ose të skuqura (baked potato, french fries) – në disa raste mund të rrisin gliceminë edhe më shumë se një donut.
• Produkte të skuqura me brumë (petulla, byrekë të skuqur, snacks).
d) Ëmbëlsira “të fshehura”
• Bukë “me drithëra” por në fakt me miell të bardhë + pak fara sipër.
• Bar energjie me shumë sheqer, “cereal bars”, granola e ëmbëlsuar.
“Çdo ushqim i bardhë, i rafinuar dhe i ëmbëlsuar – bukë e bardhë, oriz i bardhë, patate e skuqur, lëngje, embëlsira – e ngre sheqerin shpejt.”
3. Ushqimet që e mbajnë gliceminë më stabël
Këtu futen ushqimet me GI të ulët/mesatar + shumë fibra, shpesh të papërpunuara:
a) Perimet jo-niseshtore
• Sallata jeshile, rukola, spinaq, brokoli, lulelakër, kungull, kërpudha, domate, tranguj…
Janë pothuajse “zero” nga ana glicemike, por plot fibra, volum, antioksidantë.
b) Frutat e plota (jo lëngjet)
Me GI më të ulët:
• Mollë, dardhë, pjeshkë, portokall, qershi, manaferra, kumbulla të thata.
Fruti i plotë ka fibra → sheqeri përthithet më ngadalë krahasuar me lëngun e shtrydhur.
c) Drithëra integrale dhe “slow carbs”
• Tërshërë (steel-cut/rolled oats), elb (barley), bollgur, quinoa, oriz integral, buka 100% integrale, buka thekre.
• Makaronat integrale, sidomos kur gatuhen “al dente” (GI më i ulët se të bardhat).
d) Bishtajoret
• Fasule, thjerrëza, qiqra, bizele.
Kanë GI të ulët, shumë fibra dhe proteina; të studiuara si ushqime tipike për të mbajtur gliceminë më të qetë dhe për të ulur HbA1c.
e) Proteinat dhe yndyrnat e shëndetshme
Vetë nuk rrisin shumë gliceminë, por:
• Peshk, mish pule pa lëkurë, vezë, kos natyral pa sheqer, djathë të lehtë.
• Arra, bajame, lajthi, fara chia/liri, avokado, vaj ulliri ekstra i virgjër.
Këto ngadalësojnë zbrazjen e stomakut dhe e bëjnë ngritjen e glicemisë më të butë kur hahen bashkë me karbohidrate.
